Σύντομη ιστορική ανασκόπηση
Οι πρώτοι Έλληνες έφτασαν στη Βρετανία το 17ο αιώνα και προέρχονταν κυρίως από τη Μάνη. Σταδιακά ακολούθησαν και άλλοι απ' όλο τον ελλαδικό χώρο. Ο ακριβής αριθμός τους είναι άγνωστος. Το 1675 όμως οι Έλληνες στο Λονδίνο φαίνεται ότι είχαν ανέλθει σ' ένα αριθμό ικανό να πάρει άδεια ανέγερσης εκκλησίας για την άσκηση των θρησκευτικών του καθηκόντων. Η πρώτη ελληνορθόδοξη εκκλησία της Βρετανίας, που αφιερώθηκε στην Παναγία, κτίστηκε σε ιδιόκτητο οικόπεδο στο Σόχο και πρωτολειτούργησε το 1681. Αργότερα όμως, για διάφορους λόγους που δεν είναι γνωστοί, η εκκλησία αυτή πέρασε στα χέρια των αγγλικανών για να δοθεί τελικά στους ουγετόνους.
Μέσα στον 18ο αιώνα, εντοπίζεται άγνωστος αριθμός Ελλήνων στο Λονδίνο κυρίως· ξέρουμε όμως ότι πολλοί από αυτούς είναι Χίοι έμποροι. Μετά την επανάσταση του 1821, οι τελευταίοι αποτελούν την πλειοψηφία των αποδήμων Ελλήνων. Οι Χιώτες καθόρισαν σε σημαντικό βαθμό τα κατοπινά χρόνια την ελληνικές κοινότητες της Βρετανίας με την επιχειρηματικότητα τους, τoπνεύμα και την πολιτιστική τους παρουσία αλλά κυρίως μέσω της ενασχόλησής τους με την ναυτιλία. Γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα η ελληνική παροικία του Λονδίνου φαίνεται ν' αριθμούσε γύρω στα 200 μέλη. Μετά από έντονη δραστηριοποίηση των πάροικων το 1849 λειτουργεί μια νέα ελληνορθόδοξη εκκλησία
Στην υπόλοιπη εκτός Λονδίνου, Βρετανία σημαντικές ελληνικές παροικίες απαντώνται:
α) στο Μάντσεστερ, που ιδρύθηκε στις 26 Απριλίου 1843. Το 1860 κτίστηκε η εκκλησία της Αναπαύσεως της Θεοτόκου γύρω από την οποία συγκεντρώθηκε η κοινοτική ζωή. Η πλειοψηφία των Ελλήνων του Μάντσεστερ απασχολήθηκε στη βιομηχανία βάμβακος και στους μεγάλους εισαγωγικούς και εξαγωγικούς εμπορικούς οίκους,
β) στο Λίβερπουλ, οι πρώτοι Έλληνες απαντώνται γύρω στα 1810. Οι Έλληνες του Λίβερπουλ ζούσαν συγκεντρωμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο. Απέκτησαν κοινοτική δομή το 1867 και μερικά χρονιά αργότερα έκτισαν την εκκλησία του Αγ. Νικολάου γύρω από την οποία περιστρέφονταν όλη η κοινοτική ζωή και λειτούργησε το σχολείο, η κοινότητα κλπ. Οι Έλληνες του Λίβερπουλ εργάστηκαν ως ναυτικοί και ως υπάλληλοι πλοιοκτητών,
γ) στο Κάρντιφφ, οι Έλληνες που εγκαταστάθηκαν εδώ γύρω στα 1873, προέρχονταν κυρίως από την Πελοπόννησο, τη Μ. Ασία και την Εύβοια. Οργανώθηκαν σε κοινότητα το 1903.
Στην περίοδο ανάμεσα στο 1900 και τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, ο αριθμός των Ελλαδιτών στη Βρετανία είναι περιορισμένος. Στη διάρκεια του πολέμου, η ελληνική πρεσβεία και τα κατά τόπους προξενεία, που προέβηκαν σε απογραφή, κατέγραψαν 400 μόνο Έλληνες απ' την Ελλάδα και 600 που είχαν σχεδόν αγγλοποιηθεί με μικτούς γάμους.
Όσον αφορά στους Ελληνοκύπριους, η παρουσία τους στη Βρετανία δεν έχει το ιστορικό βάθος που υπάρχει στην περίπτωση των Ελλαδιτών. Χαρακτηριστικό είναι ότι πριν το 1920, οι Κύπριοι της Αγγλίας δεν ξεπερνούσαν τους 10. Η πρώτη εγκατάσταση Κυπρίων συνδυάστηκε με την εμπορία της λεγόμενης λευκαδίτικης δαντέλας που ήταν εποχιακή, και, δεδομένης της χαμηλής προέλευσης των πρώτων εκείνων μεταναστών, τυχοδιωκτική με κρούσματα περιθωριακής συμπεριφοράς, που διέσυραν την εικόνα των Κυπρίων. Το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα Κυπρίων προς τη Βρετανία άρχισε τη δεκαετία του 1920, και ειδικότερα από το 1925 και μετά, όταν το νησί έγινε αγγλική αποικία και συνεχίστηκε με έντονους ρυθμούς ως το I960. Τα αίτια της μαζικής εξόδου των Κυπρίων προς τη Βρετανία μπορούν να συνοψισθούν στα εξής:
1. Η σκληρή οικονομική εκμετάλλευση του Νησιού και μετά την οθωμανική κατοχή καθόλη τη διάρκεια της αποικιοκρατίας οδηγούν τον ντόπιο πληθυσμό στην ανέχεια και την οικονομική εξαθλίωση, ιδιαίτερα τον αγροτικό πληθυσμό.
2. Η αναζήτηση καλύτερων ευκαιριών απασχόλησης και εκπαίδευσης μαζί με τις ολοένα και αυξανόμενες ελπίδες ότι η "δημοκρατική" Αγγλία θα βοηθούσε στην ένωση με την Ελλάδα.
3. Η εγγύτητα της Βρετανίας σε σχέση με τις άλλες αγγλόφωνες χώρες(ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία).
4. Η σχετική εξοικείωση με τη γλώσσα και την κουλτούρα της Βρετανίας.
5. Η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη της Βρετανίας, τις δεκαετίες 1950 1960 και η αυξημένη ζήτηση εργατικών χεριών.
6. Η ύπαρξη, ήδη, ενός μικρού έστω πυρήνα Κυπρίων στη Βρετανία.
7. Οι πολιτικές αναταραχές και συγκρούσεις με τους Τουρκοκύπριους.
Η ουσιαστική προέλευση της Ελληνοκυπριακής παροικίας της Βρετανίας ανάγεται σε τρία μεταναστευτικά ρεύματα. Το πρώτο, έλαβε χώρα την περίοδο 1930-1940 (το 1939 υπήρχαν περίπου 8.000 Κύπριοι στο Λονδίνο). Την περίοδο αυτοί μεταναστεύουν κύπριοι άντρες μόνοι τους χωρίς τις οικογένειες τους και διατηρούν έντονο το στοιχείο της επιστροφής στην Κύπρο. Βρίσκουν απασχόληση κυρίως σε καφέ, εστιατόρια κλπ ως υπάλληλοι ή σερβιτόροι με πολύ χαμηλούς μισθούς. Γενικά την εποχή αυτή οι Κύπριοι απασχολούνται σ' όλες τις βαριές και με χαμηλούς μισθούς δουλειές που δεν καταδέχονται να κάνουν οι Βρετανοί ή οι άλλοι παλαιότεροι μετανάστες άλλων εθνικοτήτων. Παράλληλα αντιμετωπίζουν έντονα προβλήματα στην ανεύρεση εργασίας αλλά κυρίως στέγης, καθώς θεωρούνται παρακατιανοί και αντιμετωπίζουν την καχυποψία και τον ρατσισμό των Βρετανών. Συγκεντρώνονται κυρίως στην περιοχή του Λονδίνου.
Το δεύτερο ρεύμα, έλαβε χώρα την περίοδο 1945-1974. Είναι η μεταπολεμική περίοδο της ραγδαίας οικονομικής ανάπτυξης της Βρετανίας. Η Βρετανία γίνεται το πρότυπο της οικονομικής ευημερίας. Εκτός από την οικονομική άνοδο τώρα αναζητείται και η κοινωνική και επαγγελματική άνοδο μέσω της αναζήτησης καλύτερων ευκαιριών μόρφωσης. Μόνο τα έτη 1960 και 1961 μεταναστεύουν στη Βρετανία 24.000 κύπριοι. Η μεγάλη αυτή εισροή κυπρίων θα περιοριστεί το 1966 σε 2.000 εξαιτίας των περιορισμών που επιβάλλει η βρετανική κυβέρνηση στη χορήγηση αδειών εισόδου στη χώρα. Η διαφορά σε σχέση με το προηγούμενο ρεύμα είναι ότι τώρα δεν μεταναστεύουν μόνο οι άντρες αλλά ολόκληρες οικογένειες παράλληλα η αντιμετώπιση εκ μέρους των Βρετανών βελτιώνεται σημαντικά αν δεν εξαλείφεται η προκατάληψη απέναντι τους. Ο πόθος της επιστροφής στην Κύπρο παραμένει ισχυρός. Πολλοί είναι αυτοί που επέστρεψαν στις αρχές της δεκαετίας του 70 πουλώντας τα μαγαζιά και τα σπίτια τους στη Βρετανία. Το 1974 με την εισβολή στην Κύπρο όσοι είχαν επιστρέψει έχασαν τα πάντα. Το 1974 θα μεταναστεύσουν στην Βρετανία 12.000.
Η τρίτη περίοδος αφορά το χρονικό διάστημα 1974-1990. Η τουρκική επέμβαση στην Κύπρο δημιούργησε ένα νέο, αναγκαστικό, μεταναστευτικό ρεύμα προς τη Βρετανία. Τη χρονιά αυτή δόθηκε άδεια σε 12.000 Κυπρίους όπως προαναφέρθηκε να εισέλθουν στη Βρετανία υπό το καθεστώς των προσφύγων που διευκόλυνε την είσοδο και την εγκατάσταση τους. Το ρεύμα αυτό συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια αλλά όχι στους ρυθμούς του 1974.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στις στατιστικές εισόδου Κυπρίων, στην Βρετανία, οι βρετανικές αρχές δεν κάνουν διάκριση μεταξύ ελληνοκυπρίων και τουρκοκυπρίων. Επί του συνόλου των Κυπρίων οι Τουρκοκύπριοι δεν αναλογούν σε περισσότερο από 20%.
2.1.2. Πληθυσμιακά στοιχεία
Διάφορες πηγές μιλούν για 6.500 [ΥΠΕΞ 1992: 157 ], 13.000 [ΕΟΚ 1991] ή για 10.000 [Ελλ. Πρεσβεία Λονδίνου 1989 Έλληνες που ζουν στη Βρετανία. Οι αποκλίσεις στις εκτιμήσεις πρέπει να οφείλονται αφ' ενός στην διαφορετική χρονική στιγμή και αφ' ετέρου στην αμφιβολία για το αν συνυπολογίζεται ή όχι ο αριθμός των Ελλήνων φοιτητών που ζουν και σπουδάζουν κάθε χρόνο στην Βρετανία. Εάν ληφθεί υπόψη ότι ο αριθμός των τελευταίων ποικίλλει μεταξύ 2.329 [το 1987-UNESCO1990: 3/399] και 5.000 [χονδρική εκτίμηση-ΥΠΕΞ 1992: 157], πιστεύουμε ότι οι παραπάνω εκτιμήσεις συγκλίνουν κατά προσέγγιση, μιας και η πρώτη πηγή αναφέρεται αυστηρά στα μέλη της "Ελληνικής Ομογένειας" με τη στενή έννοια, παραθέτοντας τον αριθμό των φοιτητών χωριστά.
Πληθυσμιακή εξέλιξη Κυπριακής παροικίας στη Βρετανία
1939 8.000
1966 110.000
1976 130-140.000
1980 200.000 [Ύπατη Αρμοστεία της Κύπρου]
1981 84.327 (Υπολογίζονται μόνο όσοι γεννήθηκαν στην Κύπρο)[Απογραφή Βρετανικής Κυβέρνησης]
1986 235.000 (Υπηρεσία για τους υπερπόντιους κύπριους στην Κύπρο]
Η διαφορές στις στατιστικές οφείλονται στο γεγονός ότι οι βρετανικές αρχές στις επίσημες απογραφές τους δεν καταγράφουν ως Κύπριους όσους δεν γεννήθηκαν στην Κύπρο, αλλά ως Βρετανούς (π.χ. στην απογραφή του 1981 δεν γίνεται διαχωρισμός σε ελληνοκύπριους και τουρκοκύπριους, δεν περιλαμβάνονται οι κύπριοι 2ης ή 3ης γενιάς, ούτε όσοι προέρχονται από μικτούς γάμους με αγγλικό επώνυμο).
Η ελληνόγλωσση εκπαίδευση
Η πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια ελληνόγλωσση εκπαίδευση στη Βρετανία παρέχεται κατά κύριο λόγο απ' τα κοινοτικά σχολεία, που υπάγονται διοικητικά στο Κεντρικό Εκπαιδευτικό Συμβούλιο της Αρχιεπισκοπής (ΚΕΣ), το Σχολείο της Ελληνικής Πρεσβείας, το Προξενικό Σχολείο στο Λονδίνο και το Ελληνικό Κολέγιο Λονδίνου. Υπάρχουν επίσης τα σχολεία που υπάγονται διοικητικά στην Ομοσπονδία Εκπαιδευτικών Συλλόγων Κυπρίων Αγγλίας (ΟΕΣΕΚΑ) και τα λεγόμενα Ανεξάρτητα Σχολεία. Τα κοινοτικά σχολεία είναι κυρίως σχολεία με τμήματα μητρικής γλώσσας, που λειτουργούν μία έως δύο φορές την εβδομάδα, κυρίως το Σάββατο, με τρεις έως έξη ώρες λειτουργίας. Υπάρχουν και ορισμένα τέτοια σχολεία που λειτουργούν καθημερινά με δίωρες απογευματινές ώρες. Το Σχολείο της Ελληνικής Πρεσβείας είναι αμιγές ελληνικό σχολείο, με γυμνάσιο, δημοτικό και νηπιαγωγείο, όπου εφαρμόζεται το αναλυτικό πρόγραμμα του ελληνικού Υπουργείου Παιδείας. Το Ελληνικό Κολέγιο είναι ιδιωτικό σχολείο και παρέχει εκπαίδευση και στα ελληνικά και στα αγγλικά και στις τρεις σχολικές βαθμίδες. [Εκθέσεις Συντονιστή ΣΕΔΕ 1991 και ΣΕ Λονδίνου 1991,1. Αρχιεπισκοπή Θυατείρων 1991].
Το Ελληνικό Υπουργείο Παιδείας, το 1986 [ΥΠΕΠΘ 1986:111], έδινε την εξής ποσοτική εικόνα της ελληνόγλωσσης εκπαίδευσης στη Βρετανία: 3 νηπιαγωγεία με 29 νήπια, 42 τμήματα μητρικής γλώσσας δημοτικού με 3.713 μαθητές και το Ελληνικό Σχολείο της Πρεσβείας στο Λονδίνο με 62 μαθητές. Τα πιο ολοκληρωμένα πρόσφατα στοιχεία ανευρίσκονται σε πηγή του Κεντρικού Εκπαιδευτικού Συμβουλίου της Αρχιεπισκοπής με την ευκαιρία της διεξαγωγής του 10ου Εκπαιδευτικού Συνεδρίου [Ι. Αρχιεπισκοπή Θυατείρων 1991]. Έτσι τα συγκεντρωτικά στοιχεία, όσον αφορά στα κοινοτικά σχολεία δείχνουν: 18 σχολεία στην περιοχή του Λονδίνου με 3255 μαθητές και 35 σχολεία στην υπόλοιπη Βρετανία με 1545 μαθητές. Βέβαια, όπως αντιλαμβάνεται κανείς, τα στοιχεία αυτά συμπεριλαμβάνουν τους Ελληνοκυπρίους. Ο αριθμός των φοιτώντων μαθητών, με προέλευση καταγωγής τον Ελλαδικό χώρο, είναι άγνωστος. Ίσως ένδειξη της συγκέντρωσης παιδιών Ελλαδιτών σε συγκεκριμένα σχολεία ν' αποτελεί η παρουσία μελών της εκπαιδευτικής αποστολής του ελληνικού Υπουργείου Παιδείας. Σύμφωνα λοιπόν με τις Εκθέσεις Συμβούλων Εκπαίδευσης [Έκθεση Συντονιστή ΣΕΔΕ 1991, Έκθεση ΣΕ Λονδίνου 1991], οι εκπαιδευτικοί που είναι αποσπασμένοι στα ελληνικά σχολεία της Βρετανίας κατανέμονται ως εξής: 7 καθηγητές μέσης εκπαίδευσης, 6 δάσκαλοι και 1 νηπιαγωγός στο Σχολείο της Ελληνικής Πρεσβείας, 15 εκπαιδευτικοί σε σχολεία άλλων πόλεων (4 στο Μπέρμινγχαμ, ανά δύο στο Λίβερπουλ και Κάρντιφ και ανά ένας σε Μάντσεστερ, Κόβεντρυ, Μπρίστολ, Μπράιτον, Καίμπρητζ, GreatYarmouth, Margate), και κάποιος άγνωστος αριθμός εκπαιδευτικών σε σχολεία μητρικής γλώσσας που βρίσκονται στο Λονδίνο.
Σήμερα λειτουργούν στην Αγγλία 100 περίπου σχολεία: 64 του ΚΕΣ - 22 εντός Λονδίνου, 42 εκτός Λονδίνου, 25 ΟΕΣΕΚΑ και 5 των Ανεξαρτήτων εντός του ΕΦΕΠΕ και 2 εκτός του ΕΦΕΠΕ-, όπου φοιτούν περίπου 8.000 μαθητές. Αξίζει να αναφέρουμε ότι το 75% των παιδιών ελληνικής καταγωγής δεν φοιτούν στα Ελληνικά Παροικιακά Σχολεία - Ε.Π.Σ.
Οι εκπαιδευτικοί των σχολείων Μ.Γ. ανήκουν βασικά σε τρεις ομάδες: την Ελλαδική Εκπαιδευτική Αποστολή (Ε.Ε.Α.), την Κυπριακή Εκπαιδευτική Αποστολή (Κ.Ε.Ε.) και τους ωρομίσθιους. Οι ωρομίσθιοι είναι προσοντούχοι ή μη. Οι προσοντούχοι είναι πτυχιούχοι δάσκαλοι από την Ελλάδα και την Κύπρο - κυρίως μεταπτυχιακοί φοιτητές. Οι μη προσοντούχοι είναι συνήθως πτυχιούχοι άλλων σχολών ή κάτοχοι πιστοποιητικών που δεν έχουν σχέση με την εκπαίδευση.
Ι. Μότσης